Wymiana gospodarcza między dwoma państwami jest współcześnie, a i zawsze była, elementem szerszej polityki. Obecnie, demokratyczny świat kapitalistyczny niejednokrotnie poświęca wyższe wartości polityczne czy moralne dla doraźnych celów gospodarczych. Dobrym przykładem jest tu kokietowanie Chińskiej Republiki Ludowej przez rząd Stanów Zjednoczonych. Mimo olbrzymich nacisków obrońców praw człowieka, pomiędzy tymi krajami kwitnie modelowy handel dla korzyści amerykańskiego społeczeństwa i chińskiego rządu.

W byłym bloku socjalistycznym sytuacja wyglądała zgoła odmiennie. Władza „ludowa” skłonna była poświęcić każde dobro swych obywateli (liczne przypadki śmierci głodowej na Ukrainie) dla realizacji długotrwałego planu politycznego. Tak więc wzajemne relacje handlowe PRL ze Związkiem Radzieckim możliwe są do zrozumienia jedynie na tle ogólnej sytuacji społeczno – politycznej w tych państwach, a także i na całym świecie. Wzajemne relacje ukształtowały swój wyraźny zrąb do końca lat pięćdziesiątych. Pewne konsekwencje tamtego okresu, jak również postkomunistyczne metody działań obecnych elit rządzących Rosją kładą się cieniem i na poziomie obecnej wymiany handlowej pomiędzy Rzecząpospolitą Polską a Rosją.

W stosunkach polsko-radzieckich do 1960 roku istotne są dwa znaczące wydarzenia. Są to mianowicie : Rozpoczęcie XX Zjazdu KPZR ( 14 luty 1956 ) i pierwsza światowa narada partii komunistycznych mająca miejsce w Moskwie w dniach 14 – 16 listopada 1957. Ów okres przyniósł wyjątkowo głębokie zmiany w całym świecie ukrytym za żelazną kurtyną. Tyczyły się one zarówno porządku wewnątrz państwowego jak również stosunków między poszczególnymi krajami. Dobrze uwidoczniły to przemiany w układach bilateralnych Związku Radzieckiego z jego satelitami. Umowy zawarte przez władze PRL z ZSRR w omawianym okresie były z jednej strony stymulatorem przemian, a z drugiej wynikały właśnie z procesu zapoczątkowanego przez, z pewnością szokujące dla ówczesnego świata polityki, wystąpienie Nikity Chruszczowa w ostatnim dniu XX Zjazdu KPZR.

Do najważniejszych umów między oboma krajami zaliczają się niewątpliwie ( w porządku chronologicznym ): umowa o współpracy kulturalnej (30.VI.1956), układ podpisany podczas wizyty moskiewskiej delegacji PZPR (18.XI.1956),umowa normująca zasady stacjonowania wojsk radzieckich w Polsce (17.XII.1956), umowa o repatriacji Polaków z ZSRR (25.III.1957), i wreszcie ustalenia kończącej omawiany okres moskiewskiej narady komunistycznej (listopad 1957)¹

Celem rozdziału tej pracy nie jest szczegółowe przedstawienie wydarzeń mających miejsce w owym okresie w PRL i ZSRR, ani na linii między tymi państwami. Niemniej jednak konieczne jest ukazanie najważniejszych czynników kształtujących ten okres bez czego, jak się wydaję, omawianie stosunków gospodarczych polsko-radzieckich byłoby oderwane od rzeczywistości.

Rozpocząć należy oczywiście od postanowień XX Zjazdu KPZR, który oprócz śmierci samego Stalina w 1953 przyniósł największy wstrząs porządku w świecie komunistycznym. Ogromne znaczenie miało pięć zasad przyjętych przez zjazd, o które miały opierać się w przyszłości stosunki międzynarodowe. Były to : wzajemne poszanowanie integralności terytorialnej i suwerenności, nieingerencja w sprawy wewnętrzne, utrzymywanie stosunków międzynarodowych na podstawie równości i wzajemnych korzyści, pokojowe współistnienie, współpraca ekonomiczna.² Stanowiło to odejście od głoszonej przez Stalina doktryny o zaostrzaniu się walki klasowej, jak również zaprzeczenie niemożliwości pokojowego przejścia od kapitalizmu do socjalizmu. Jednym słowem nie zinterpretowane w odpowiedni sposób ustalenia owe podcinały ideowe i doktrynalne korzenie istniejącego systemu. Wydatnie dołożył się do tego wygłoszony ostatniego dnia zjazdu, na zamkniętym posiedzeniu referat : „O kulcie jednostki i jego następstwach”. Referentem był I Sekretarz KPZR Nikita Chruszczow. Zawierał on niezwykle silną, nieomal rewolucyjną jak na owe czasy krytykę Stalinizmu. Składały się na niego trzy główne filary : obarczenie ogromem zbrodni (które oficjalnie ujawniono) wyłącznie Stalina i Berię, uznanie za zbrodnie i wypaczenia czynów dokonywanych tylko na komunistach (dokładniej „leninowcach” ), uznanie stalinizmu za zaprzeczenie leninizmu.³

Zrozumiałym jest fakt natychmiastowej reakcji całego bloku wschodniego na rewelacje przyniesione przez moskiewski zjazd. Zresztą echo międzynarodowe nie ograniczyło się oczywiście jedynie do państw realnego socjalizmu. Jednak z punktu widzenia poniższej pracy najważniejszym jest ukazanie polskiej reakcji na powyższe wydarzenia, które miały niebagatelny wpływ na późniejsze „paktowanie” Polski z ZSRR.

Z początku w polskich kręgach rządzących zapanowała konsternacja. Nie bardzo wiedziano w jaki sposób, i wśród jak szerokiej rzeszy ludzi upowszechnić idee XX Zjazdu. Dotyczyło to w szczególności treści referatu Chruszczowa. Zastanawiano się nad tym m.in. podczas zwołanej na 3 marca 1956 w Komitecie Centralnym narady aktywu partyjnego. Ogólne wnioski sprowadzały się do zachowania ostrożności i jak najściślejszej kontroli nad rozpowszechnianiem wspomnianych informacji. Tym bardziej, że tekst ani fakt istnienia referatu Chruszczowa nie był ówcześnie znany, o ile można o takiej mówić, opnii publicznej.⁴

Śmierć Bieruta ( 12 marca ) stawiała kierownictwo partii przed koniecznością wyboru nowego pierwszego sekretarza. Taki cel miało VI plenum KC PZPR (20 marca). Nowym I sekretarzem został Edward Ochab. Na plenum pojawił się również Chruszczow. Jego obecność traktowana jest niekiedy jako położenie nacisku na PZPR w celu zreformowania istniejącego systemu.⁵

Wśród postulatów XX Zjazdu znalazł się również taki, mówiący o różnych koncepcjach dochodzenia do socjalizmu. Prasa coraz śmielej i szerzej zaczynała pisać również i o tym założeniu. Oczywistym jest fakt, iż miało to bezpośredni wpływ na rozbudzenie wśród Polaków nadziei na zmianę obowiązujących reguł. Na takie, a nie inne reakcje miały wpływ również dodatkowe wydarzenia mające miejsce pomiędzy państwami komunistycznymi. Do takich należało na pewno rozwiązanie Kominformu, o czym poinformowano 17 kwietnia.⁶

Proces liberalizacji życia postępował. Przejawiało się to w rozmaity sposób. Oczywiście najbardziej wyrazistym znakiem ówczesnych nastrojów polskiego społeczeństwa była rewolta mająca miejsce 28 czerwca w Poznaniu. Wydarzenia poznańskiego czerwca są ujmowane w różny sposób. Zbigniew Matusewicz uważa, że wydarzenia czerwca 1956 w Poznaniu, jak również te mające miejsce na wybrzeżu w latach 1970 i 1980 mają wspólną determinantę. Jest to mianowicie fakt bycia swego rodzaju oknem na świat. W przypadku Gdańska i Szczecina owym oknem miał być status miasta portowego. Poznań natomiast swoją odmienność zawdzięczał organizowanym corocznie Międzynarodowym Targom. Wszystko to powodować miało, iż społeczeństwo wspomnianych regionów było w mniejszym stopniu uzależnione od monopolu informacyjnego partii. W inny sposób kształtowała się jego opinia.⁷

Nie ulega jednak wątpliwości, że ogromny wpływ na przelanie się czary goryczy miały zapowiedzi padające z trybun XX Zjazdu KPZR.

Dwa dni po wydarzeniach w Poznaniu (30 czerwca) moskiewskie gazety opublikowały treść uchwały przyjętej przez KC PZPR – „ O przezwyciężaniu kultu jednostki i jego następstw”. Było to, w nieco złagodzonej wersji, ale jednak publiczne przedstawienie referatu Chruszczowa.

W dniach 18-28 lipca odbywało się najdłuższe w dziejach PRL VII Plenum KC PZPZR. W trzy tygodnie po wstrząsie wywołanym przez działania poznańskich robotników nie było możliwości by każdy z referentów nie nawiązał do owych wypadków. Łączyło się to poniekąd z najważniejszym tematem plenum – procesem demokratyzacji narzuconym przez XX zjazd KPZR. Pojawiały się jednak problemy z dojściem do konsensusu. O ile na wspomnianym VI Plenum zjawił się Chruszczow, o tyle obecne obrady zostały zaszczycone obecnością premiera ZSRR Nikołaja Bułganina i szefa sił zbrojnych ZSRR, marszałka Grigorija Żukowa. 21 lipca Bułganin wygłosił referat o niebagatelnym znaczeniu dla wzajemnych stosunków obu państw. Była to swego rodzaju reakcja władz radzieckich na zmiany zachodzące w PRL od początku roku. Referat przypominał Polsce jej miejsce w szeregu. Po pierwsze Bułganin jawnie skrytykował udział prasy w procesie demokratyzacji, która poza krytyką dotychczasowych wypaczeń dopuściła się również krytki całego systemu ludowo – demokratycznego. Bułganin przypomniał zebranym rolę jaką ów system spełnia w gwarantowaniu zachodniej granicy Polski.⁸

Właściwie już od momentu zadeklarowania przez XX Zjazd KPZR odejścia od modelu „ lustrzanego” w stosunkach między ZSRR a jego satelitami musiano zacząć przypominać sobie o nieobecnym w życiu politycznym od 1948 roku Władysławie Gomułce. Okres rozpoczęty 28 czerwca w Poznaniu wydatnie przyśpieszył ten proces. Coraz wyraźniej pojawiała się konieczność zaistnienia wodza, który mieściłby się w ramach wyznaczonych w lutym w Moskwie, a jednocześnie byłby w stanie zapanować nad reakcjami, rozbudzonego ideowo społeczeństwa. Edward Ochab, choć nie skompromitowany jak odchodzący triumwirat: Bierut, Minc i Berman, na pewno tej roli nie spełniał.

Gomułka zdawał sobie sprawę z własnej wartości w obecnej sytuacji politycznej. Zesztą sprawę zdawał sobie nie tylko on, czego dowodem niech będzie fakt, iż podczas wspomnianego VII Plenum uchylono część zarzutów przedstawionych Gomułce (ustawa z listopada 1949) i innym działaczom partyjnym (m.in. Marianowi Spychalskiemu). W mocy pozostał jednak ten stojący na przeszkodzie powrotu do Gomułki do władzy w sferze ideowej. Chodzi mianowicie o tezę o odchyleniu prawicowo – nacjonalistycznym. We wrześniu 1956 do przebywającego w Ciechocinku Wiesława udał się premier Józef Cyrankiewicz. Miano tam omawiać sprawę powrotu Gomułki do władz partyjnych.⁹

12 października Gomułka znalazł się w charakterze gościa na posiedzeniu Biura Politycznego. Wyraziwszy zgodę na powrót do życia politycznego oświadczył : „W sprawach, w których będę uważał, że mam rację, nie ustąpię i będę się odwoływał konsekwentnie do kierownictwa partii, ewentualnie do organizacji partyjnych z moimi wątpliwościami. Taki już jestem uparty i o tym chcę, żebyście wiedzieli.”¹⁰

Na 19 października zaplanowano rozpoczęcie VIII Plenum KC PZPR, podczas którego Gomułka miał zostać postawiony na stanowisku I Sekretarza. Istnieją przesłanki mówiące, iż ZSRR już w 1955 interesowało się osobą Gomułki jako kandydata do przejęcia sterów w PRL. Jednak nieskonsultowanie decyzji polskiego Politbiura z władzami na Kremlu o mały włos nie doprowadziło do katastrofy. Rano, w dniu rozpoczęcia VIII Plenum na Okęciu wylądował samolot z delegacją radziecką. W jej skład weszli : Chruszczow, Mołotow, Mikojan i Kaganowicz. Na spotkanie wyjechali im : Ochab, Zawadzki, Rokssowki i Gomułka. Chruszczow wściekły, już na lotnisku zaczął wymachiwać rękami i krzyczeć. Najserdeczniej przywitał się z Rokossowskim, natomiast Gomułkę zignorował udając, że go nie zna. Do Warszawy od rana napływały wiadomości o poruszaniu się wojsk radzieckich stacjonujących w Polsce. Po pretensjach Chruszczowa twierdzącego, że zaistniała próba podważenia sojuszu polsko – radzieckiego Gomułka stwierdził, że nikt nie ma takiego zamiaru. Chruszczow wybuchnął na to : „Etot nomer wam nie prajdiot, my gotowi na aktiwnoje wmieszatielstwo”¹¹

Obrazuje to dobrze warunki w jakich przyszło przeprowadzać ekipie rządzącej zmiany w polityce między dwoma państwami. Ponadto gwałtowna reakcja radzieckich władz uwydatnia sukces jaki niewątpliwie odniósł Gomułka zdoławszy przekonać w kilkanaście godzin Chruszczowa, iż jest osobą mogącą zapewnić utrzymanie socjalizmu w Polsce i dobrych stosunków z ZSRR bez użycia nadzwyczajnych środków (rozmowy trwały do czwartej rano, a delegacja radziecka opuściła Warszawę przed siódmą).

O jedenastej rano wznowiono obrady. Referat programowy wygłosił Gomułka. O stosunkach ze Związkiem Radzieckim mówiły trzy jego części: „Nasz stosunek do KPZR i Związku Radzieckiego”, „O systemie kultu jednostki” oraz w mniejszym stopniu : „Nie pozwolimy nikomu wykorzystać procesu demokratyzacji przeciwko socjalizmowi”. Powiedział w nich m.in. :”To co w socjalizmie jest niezmienne, sprowadza się do zniesienia wyzysku człowieka przez człowieka. Drogi do osiągnięcia tego celu mogą być i są różne. Warunkują je różnorodne okoliczności czasu i miejsca.”¹² W ten sposób Gomułka wracał do głoszonej przez siebie teorii o odmienności poszczególnych państw w dochodzeniu do socjalizmu. Z tą tylko różnicą, że stanowisko takie, co nadmieniono wcześniej, było jednym z ustaleń XX Zjazdu KPZR. Słuchaczom swojego referatu Wiesław nie pozostawiał jednak złudzeń co do zależności na linii Polska – ZSRR mówiąc dalej : „Stosunki te [PRL z ZSRR – G. W.] winny się kształtować na zasadach międzynarodowej solidarności robotniczej, winny być oparte na wzajemnym zaufaniu i równości praw, na udzielaniu sobie nawzajem pomocy, na wzajemnej przyjacielskiej krytyce, jeśli taka okaże się koniecznością, na rozumnym i wynikającym z ducha przyjaźni i z ducha socjalizmu rozwiązywaniu wszystkich spraw spornych.”¹³ Pod pojęciem krytyki i pomocy mieścić się mogła cała gama różnorodnych działań. Te słowa jak i te przytoczone poniżej mogły więc w pełni zadowolić Chruszczowa i pozwolić mu na spojrzenie z większym spokojem na problem Polski. Gomułka mówiąc dalej o polskiej drodze do demokratyzacji stwierdził: „ Z tej drogi nie zejdziemy i będziemy się bronić wszystkimi siłami, aby nie dać się z niej zepchnąć. Ale też nie pozwolimy nikomu wykorzystywać procesu demokratyzacji przeciwko socjalizmowi. Na czele procesu staje nasza partia i tylko ona, działając w porozumieniu z innymi partiami Frontu Narodowego…..”¹⁴

Rano 20 października było już wiadomo, że Gomułka odniósł zwycięstwo. W wyborach do Biura Politycznego uzyskał 74 głosy na 75 możliwych.¹⁵ Sukcesem politycznym i propagandowym Gomułki zakończyła się ogromna manifestacja na placu Defilad w Warszawie 24 października, w której wzięło udział ok. 400 tysięcy ludzi. Już wtedy padły z ust Wiesława dość ważne słowa. Nowy I Sekretarz PZPR wiedział, że obecna euforia nie może być podstawą do dalszych zmian i utrzymania kursu wyznaczonego w lutym w Moskwie i kilka dni wcześniej w rozmowach z Chruszczowem. Pojawiało się niebezpieczeństwo, że w którymś momencie władza straci po raz kolejny kontrolę nad sytuacją w państwie. Nie wiadomo czy Kreml znowu zareagowałby stosunkowo nie agresywnie. Tak więc wódz postanowił wykorzystać wspomniany wiec do zdyscyplinowania społeczeństwa. Przejawem tego mogą być słowa : „Dzisiaj zwracam się do ludu pracującego Warszawy i całego kraju z wezwaniem : dość wiecowania i manifestacji! Czas pójść do codziennej pracy…” Gomułka wyruszając 14 listopada do Moskwy na czele polskiej delegacji partyjno – rządowej nie musiał się martwić o poparcie ze strony społeczeństwa. Tam rozpocząć miały się rozmowy zakończone podpisaniem pierwszej z umów o przełomowym znaczeniu i będących niejako podsumowaniem wydarzeń przetaczających się przez Blok Wschodni od początku roku 1956.

Zanim jednak o tym, warto przedstawić kilka umów podpisanych w okresie od początku 1956 do listopada tego roku. Nie miały one może tak dużego znaczenia jak te podpisane po październiku, ale niewątpliwie przyczyniają się do zobrazowania zmian zachodzących w tym okresie.

Pierwszą umową z roku 1956 (1 luty) był akt przekazania Ambasadzie ZSRR księgozbioru z Muzeum w Pskowie, znajdującego się podówczas w Elblągu.¹⁶ W tym kontekście warto dodać, iż 3 września w Moskwie podpisano umowę przewidującą, iż strona radziecka przekaże Polsce „wiele kolekcji malarskich, które wskutek zawieruchy wojennej znalazły się w ZSRR.”¹⁷

7 lutego przedstawiciele Ministerstw Łączności PRL i ZSRR podpisali w Moskwie protokół „w sprawie dalszego rozszerzania współpracy w zakresie łączności telegraficznej, telefonicznej oraz radia i telewizji. Już następnego dnia podpisano protokół (również w Moskwie) o wzajemnych dostawach towarów i płatnościach między Polską i ZSRR w roku 1956¹⁸

Współpraca odbywała się również na płaszczyźnie służby zdrowia. Otóż 13 lutego podpisano porozumienie (pomiędzy ministerstwami zdrowia obu państw) o wymianie kuracjuszy. Po radzieckiej stronie mowa była o uzdrowiskach w : Kisłodowsku, Jessentiku, Soczi i Jałcie. Polacy zaoferowali : Krynicę, Ciechocinek i Polanicę Zdrój. ¹⁹

Dziewiątego maja w Moskwie zawarto bilateralną umowę, na mocy której miała nastąpić wymiana artykułów między oboma państwami o łącznej wartości 20 mln rubli z każdej strony. Realizacja jej miała odbyć się do końca roku. 18 czerwca w Moskwie podpisano kolejną umowę handlową. Jej sygnatariuszami były : Zarząd Główny CRS „Samopomoc Chłopska” i Zarząd Główny Centralnego Związku Spółdzielni Spożywców ZSRR „Centrosojuz”. Przewidywała zapoczątkowanie „bezpośrednich transakcji między spółdzielczością polską i radziecką.”²⁰ Owe dwie umowy były zapewne próbą poprawy zaopatrzenia ludności podjętą przez Chruszczowa. Miała ona na celu poprawę wrzącej już sytuacji (czerwiec) w społeczeństwie polskim. W świetle późniejszych wydarzeń można stwierdzić, iż nie przyniosło to zakładanych efektów.

Jedną z nieco szerzej komentowanych w literaturze tematu umów tego okresu jest podpisane 30 czerwca w Warszawie porozumienie o współpracy kulturalnej między Polską a ZSRR. Sygnatariuszami byli ministrowie N. Michajłow i S. Żółkiewski. Przewidywała ona szeroką współpracę na wielu płaszczyznach kultury. Miano usprawnić współpracę w dziedzinie nauki, szkolnictwa wyższego, oświaty, literatury, plastyki, muzyki, teatru, filmu, prasy, radia, telewizji, sportu, turystyki oraz rozpocząć wymianę doświadczeń w dziedzinie upowszechniania kultury. Umowa, która z założenia miała być przedłużana co pięć lat, zakładała możliwość wypowiedzenia jej przez jedną ze stron na sześć miesięcy przed upływem kolejnego terminu przedłużenia. Jednym z wyników jej podpisania było zawarcie wspomnianego wcześniej układu z 3 września 1956. Również w związku z podpisaniem umowy kulturalnej 2 października ZSRR przekazało Polsce 12,5 tys. dzieł sztuki, w tym 181 rzeźb, blisko 800 obrazów i około tysiąca przedmiotów sztuki zdobniczej. Ponadto Rada Ministrów ZSRR zapowiedziała zwrot stronie polskiej archiwów instytucji centralnych z okresu międzywojennego (21 lipca).²¹

Sama data podpisania umowy kulturalnej (dwa dni po wydarzeniach w Poznaniu) pokazuje, że jeżeli działania radzieckie miały rzeczywiście na celu złagodzenie napięcia w kraju i nastrojów antyradzieckich, to były one zdecydowanie spóźnione.

Z umów, które miały na pewno mniejsze znaczenie dla szerokiej opinii publicznej można wspomnieć o porozumieniu z 11 lipca 1956. Przewidywało ono pomoc techniczną dla Polski przejawiającą się w dostawach urządzeń i pomocy specjalistów radzieckich dla elektrowni w Turoszowie i Skawinie ponadto „ dla sześciu zakładów przemysłu radiotechnicznego, fabryki zegarków, kombinatu wydobycia i przetwórstwa siarki, oddziału produkcji rur i oddziału produkcji streptomycyny.”²² Zapewne również umowa podpisana 15 VIII nie była dla szerszego kręgu odbiorców powodem do zmiany zapatrywania na zależność PRL od wschodniego sąsiada. Choć dla samych zainteresowanych mogła mieć duże znaczenie. Porozumienie dotyczyło prac X sesji Polsko – Radzieckiej Komisji Współpracy Naukowo – Technicznej i regulowało kwestię bezpośredniej współpracy między instytucjami naukowymi obu państw.²³

Ostatnią z umów poprzedzających rozmowy moskiewskie podpisano 18 września. Przewidywała ona udzielenie Polsce kredytu w złocie i towarach na sumę 100 mln rubli. Odroczono również na okres od czterech do pięciu lat spłatę rat i procentów od kredytów i pożyczek, uzyskanych przez Polskę od ZSRR w latach 1947 – 1949.²⁴

Jak wspomniano wyżej w dniu 14 listopada polska delegacja partyjno – rządowa wyruszyła do Moskwy. Poza Gomułką w jej skład weszli : A. Zawadzki, J. Cyrankiewicz, S. Jędrychowski, E. Szyr i W. Trąmpczyński. W rozmowach rozpoczętych dzień później uczestniczyła delegacja radziecka w składzie : N. Chruszczow, K. Woroszyłow, N. Bułganin, A. Nikojan, M. Saburow oraz eksperci, wśród których znalazł się m.in. G. Żukow. Jak twierdzi R. Łoś²⁵ deklaracja podpisana w kilka dni później, stała się nowym modelem w stosunkach politycznych i gospodarczych między państwami socjalistycznymi.

Pierwszą ważną kwestią uregulowaną w Moskwie była ta dotycząca dostaw węgla przez Polskę do ZSRR. Wspomnieć należy, iż Stalin zażądał za zobowiązania złożone przez ZSRR w Poczdamie dotyczące wydzielenia Polsce części reparacji pobieranych od Niemiec jakiegoś ekwiwalentu. Storna polska musiała zobowiązać się do dostarczania Związkowi Radzieckiemu połowy węgla wydobywanego na Śląsku przez Niemcy w 1938 roku ( 28 mln ton ). Cena została jednak ustalona na połowę tej z roku 1938. Było to 1,16 – 1,20 $ za tonę i stanowiło 1/10 ówczesnej ceny węgla na rynkach światowych. Miało to ledwie pokrywać koszty transportu do ZSRR. W późniejszym okresie wprowadzano zmiany do owej umowy ( 16 sierpnia 1945 ). I tak w 1947 zmniejszono dostawy węgla połowę, a w 1953 zaprzestano dostaw co miało związek z zakończeniem pobierania reparacji od obu państw niemieckich. Na polecenie Biura Politycznego Stefan Jędrychowski, po porównaniu kwoty reparacji otrzymanych od NRD i węgla wysłanego do ZSRR wyliczył, iż straty polskie wynoszą około 70 mln $. Problem „węgla reparacyjnego” rozwiązano w ten sposób, iż ZSRR umorzył z dniem 1(?) listopada 1956 polskie zadłużenie, które wynosić miało 2.100 mln rubli.

W Moskwie przeprowadzono ogólne rozmowy na temat bardzo drażliwego tematu stacjonowania w Polsce wojsk radzieckich. Zapowiedziano przeprowadzenie szczegółowych rozmów na ten temat. Od początku wiadomo było jednak, że nikt nie będzie się zastanawiał nad zasadnością tego faktu, lecz nad statusem owych wojsk. Deklaracja moskiewska zawierała jednak kilka konkretów. Należy do nich m.in. stwierdzenie, iż ruchy wojsk ZSRR wymagają zgody rządu polskiego, co niewątpliwie w jakiś sposób wypływało z doświadczeń poznańskiego czerwca.

Jeśli chodzi o zapowiedzi przyszłych pertraktacji, to takiej doczekała się też kwestia repatriacji Polaków z ZSRR. W tym celu zapowiedziano powołanie specjalnej komisji mającej opracować szczegółową umowę repatriacyjną.

Spory toczyły się również na polu usług transportowych świadczonych przez Polskę ZSRR. Chodziło o kwestię kolejowych przewozów i usług na trasie ZSRR – NRD oraz wartość przekazanego Polsce przez ZSRR taboru kolejowego. W obydwu przypadkach strona polska udokumentowała poniesione straty, jednak nie udało się uzyskać wymiernych korzyści.²⁶

Jednym z najbardziej namacalnych dowodów pobytu delegacji polskiej w Moskwie było uzyskanie długoletniego kredytu na 700 mln rubli. Ponadto miano dostarczyć Posce 1400 ton zboża.²⁷ Inne źródła podają, iż na te 1400 ton strona polska uzyskała dodatkowy kredyt opiewający na 1100 mln złotych dewizowych.²⁸

Rozmowy moskiewskie w niebagatelnym stopniu wpłynęły na dalsze umocnienie pozycji Gomułki. Było to ważne m.in. w kontekście zbliżających się wyborów do Sejmu ( 20 stycznia 1957 ). Wiesławowi zależało na utrzymaniu swoich wysokich notowań. Tak więc jedną z dróg do tego wiodących było jak najszybsze załatwienie sprawy stacjonowania wojsk ZSRR w Polsce. Gomułka w swoim okręgu wyborczym otrzymał 99,4 % głosów co świadczy o pozytywnym oddźwięku podjętych działań.

Oczywiście biorąc pod uwagę wspomnianą powyżej zależność, sprawy wojskowe musiały zostać rozwiązane jeszcze przed wyborami. Tak też się stało. Umowę podpisano 17 grudnia 1956 roku. Sygnatariuszami byli minister spraw zagranicznych Rapacki i minister obrony narodowej Spychalski, natomiast ze strony radzieckiej ich odpowiednicy D. Szepiłow i G. Żukow. 11 lutego 1957 Prezydium Rady Najwyższej ZSRR ratyfikowało umowę. Jeśli chodzi o datę wymiany dokumentów ratyfikacyjnych pojawiają się rozbieżności.²⁹ Sprawy związane z ustaleniem dokładnego statusu wojsk radzieckich w Polsce były na tyle rozległe, że i ta umowa stała się raczej podstawą do dalszych rozmów. Niemniej jednak zawarto w niej postanowienia mówiące o niemożliwości zagrożenia suwerenności kraju przez wojska radzieckie stacjonujące w nim, zagwarantowanym prawie rządu polskiego do wydawania zgody na opuszczanie miejsc stałego stacjonowania przez wojska radzieckie. Ponadto prawo polskie miało obejmować wszystkich wchodzących w skład jednostek radzieckich i członków ich rodzin. Sądy polskie nie sądziły, tylko tych obywateli radzieckich, którzy dokonali przestępstwa przeciwko innemu obywatelowi ZSRR lub Związkowi Radzieckiemu.

Dalsze rozmowy regulowały sprawę rozmieszczenia i liczebności wojsk radzieckich ( kwiecień 1957 ). Opracowano wtedy umowę, która jednak z powodu kilku spornych punktów oraz zakulisowych rozgrywek na Kremlu nie doczekała się podpisania.

Kolejna umowa ( o dostawach towarów i płatnościach ) była gotowa na przełomie kwietnia i maja 1957, jednak po naniesieniu na nią poprawek przez stronę radziecką weszła ona w życie ze wsteczną datą 1 listopada 1956. Przewidziano w niej m.in. , iż dostawa polskich towarów dla armii radzieckiej będzie odbywać się za pośrednictwem Ministerstwa Handlu Zagranicznego, przewóz i wywóz przedmiotów będących na wyposażeniu jednostek radzieckich zwolniono od opłat granicznych, po sporządzeniu przez stronę radziecką wykazu budynków wchodzących w skład jej garnizonów miały zostać sporządzone umowy najmu³⁰

Od jakiegoś czasu pojawiały się również problemy z użytkowaniem przez żołnierzy radzieckich terenów leśnych. Strona polska domagała się odszkodowań za dewastację dokonaną przez armię sowiecką. Strona polska ustaliła, iż od dokonujących dewastacji powinna wpływać coroczna opłata. Podano również sumę, ( 29,7 mln zł )na którą skałdać się miały szkody dotychczas wyrządzone przez armię radziecką. Jednak na skutek interwencji Cyrankiewicza miano odstąpić od realizacji tego zamierzenia.³¹

Przeprowadzono również rozmowy mające na celu uregulowanie spraw związanych z opłatami za przewozy kolejowe zarówno wewnątrz krajowe jak i tranzyt. Jeśli chodzi o transport na terenie Polski to umowa w końcu nie została podpisana, gdyż strona rosyjska już po zakończeniu negocjacji zażądała zwrotu pieniędzy za renowację zniszczonych wojną linii kolejowych. Jeśli mówimy o tranzycie na linii NRD – ZSRR to wspomnieć należy, iż 23 maja 1957 „Trybuna Ludu” poinformowała, iż przestają obowiązywać umowy z 17 i 21 kwietnia 1954. Nie podano jednak do wiadomości publicznej taryfy opłat, która w wyraźny sposób odzwierciedlała zależność Polski od ZSRR.³²

Kolejnym ważnym problemem okazało się ustalenie zasad korzystania ze środków łączności przez wojska radzieckie. Negocjatorem ze strony polskiej był wiceminister łączności Zenon Szpigler. On też podpisał w Warszawie stosowną umowę, a ze strony radzieckiej zrobił to gen. Antonow. Porozumienie przewidywało : zwrot polsce środków i obiektów łączności wybudowanych i odbudowanych przez wojska radzieckie, dzierżawę środków łączności potrzebnych armii radzieckiej, konserwacja tychże miała być dokonywana przez stronę radziecką. Budowa nowych obiektów mogła odbywać się wyłącznie za zgodą polskiego Ministerstwa Łączności. Dodatkowo strona radziecka zobowiązała się zapłacić za konserwację linii w okresie 1 I 1946 – 31 III 1957 sześćdziesiąt milionów rubli.³³

Wśród ustaleń dotyczących spraw wojskowych znalazły się również zagadnienia związane ze ściganiem przestępstw popełnionych przez obywateli radzieckich związanych z jednostkami wojskowymi na terenie Polski. 26 października 1957 podpisano umowę o ściganiu przestępstw. Zrównywała ona żołnierzy polskich i radzieckich wobec prawa. Nawet kary miały być odbywane w polskich więzieniach. Sygnatariuszami byli polski minister sprawiedliwości Marian Rybicki i zastępca przewodniczącego Komisji Prawnej przy Radzie Ministrów ZSRR Władimir Suchodriew.³⁴

Kolejną sprawą, której załatwienie zapowiedziano w Moskwie był problem repatriacji Polaków z ZSRR. W rzeczywistości proces ten rozpoczął się wcześniej, zaraz po śmierci Stalina. I tak od 1954 do 3 stycznia 1956 powrócić miało około 6 tysięcy osób. Jak wspomniano wcześniej w Moskwie nakreślono tylko ogólne ramy zakrojonej na szeroką skalę akcji. Tak więc zaraz potem rozpoczęły się rozmowy. Składającą się z 17 artykułów umowę podpisali 25 marca 1957 ministrowie spraw wewnętrznych Wicha i Didorow. Termin składania podań przez osoby zainteresowane powrotem do Polski wyznaczono na 1 paźdiernika 1958 później przedłużono go do 31 marca 1959. W umowie stworzono pewien schemat, do którego pasujący ludzie nie mieli większych problemów z przekraczaniem granicy. Chodziło m.in. o konieczność posiadania obywatelstwa polskiego w dniu 17 września 1939. Dotyczyła ona osób narodowości polskiej i żydowskiej. Swój majątek repatrianci mogli przewieźć przez granicę bez cła, a posiadane ruble mogły zostać wymienione na złotówki, choć po niekorzystnym kursie 1,5 : 1. O repatriację nie mogły się ubiegać osoby, które znalazły się na terenie ZSRR po 1944 roku ( chodziło o tych, którzy się tam przesiedlili lub zostali przesiedleni ). W grupie repatriantów znaleźli się również ludzie przetrzymywani w miejscach odosobnienia. Ich liczba nie przekraczała 6 tysięcy. Według oficjalnych informacji akcja repatriacyjna pozwoliła do 1959 na powrót do Polski około 260 tysiącom osób.³⁵

Kolejną sprawą, która czekała na zamknięcie jeszcze od polsko – radzieckiej umowy z 16 sierpnia 1945, było wytyczenie północnego odcinka granicy między Polską a ZSRR. Do problemu powrócono na początku 1956, co wiązało się z nowym kursem w polityce zagranicznej ZSRR wyznaczonym przez XX Zjazd KPZR. Tak więc to Moskwa podjęła w kwietniu pierwsze kroki mające na celu sfinalizowanie odpowiedniej umowy. Jednak do przyspieszenia sprawy ( szczególnie ze strony polskiej ) potrzebny był Gomułka, któremu szczególnie zależało na zamknięciu tej sprawy. W związku z tym ostateczne negocjacje rozpoczęły się dopiero w 1957. Umowę podpisano 5 marca tegoż roku. Jej sygnatariuszami byli ministrowie spraw zagranicznych Gromyka i Rapacki. Wymiany dokumentów ratyfikacyjnych dokonano w Warszawie 5 maja. Linię graniczną ustalono w poniższy sposób : „… od znaku granicznego 1987 (…) w kierunku na ogół zachodnim 0,5 km na południe od miejscowości Kryłowo, 3 km na południe od miejscowości Żelaznodrożnyj, 2 km na południe od miejscowości Bagrationowsk, 4 km na południe od miejscowości Mamonowo, 7 km na północ od miejscowości Braniewo i dalej przez Mierzeję Wiślaną i Zalew Wiślany do punktu znajdującego się na zachodnim brzegu wspomnianej Mierzei, 3 km na północny wschód od miejscowości Nowa Karczma”³⁶ Oczywiście jak zawsze w takich przypadkach droga od delimitacji do demarkacji była trudna do przebycia. Pojawiały się więc lokalne problemy związane choćby z przebiegiem dróg. Jednak w porównaniu do prac prowadzonych przez komisję, które musiały uprać się dodatkowo z problemami odszkodowań ( wojsko, transport, komunikacja ) i tak osiągnięto bardzo dobry wynik. Komisja zakończyła pracę 10 września 1957.³⁷

W popaździernikowym okresie znalazło się również miejsce i czas na zawieranie innych, mniej znaczących porozumień, nie wypływających bezpośrednio z fali zmian zapoczątkowanej przez XX Zjazd. Należy do nich m.in. umowa o współpracy PAN i Akademii Nauk ZSRR na rok 1957. Była ona wynikiem rozmów odbywających się w Warszawie w dniach 25 – 27 marca 1957. Przy podpisywaniu umowy stronę polską reprezentował prezes PAN prof. T. Kotarbiński, a radziecką prof. K. Ostrowitanow.³⁸ Inne rozmowy odbywały się w czerwcu ( 18 – 22 ) w Moskwie. Prowadziło je kierownictwo polskiej i radzieckiej radiofonii i telewizji. Ostatniego dnia podpisano protokół o wzajemnej współpracy. Przewidywał on zapoczątkowanie wzajemnej wymiany programów telewizyjnych między oboma państwami w latach 1958 – 1959. Ponadto mowa była o zasadach budowy łączy telewizyjnych między Warszawą i Moskwą.³⁹ W czerwcu podpisano umowę o współpracy ZG ZNP z KC Związku Zawodowego Nauczycieli Radzieckich. Przewidywała ona współpracę organów centralnych i zarządów okręgowych jak również bezdewizową wymianę prelegentów. W sferze edukacji pojawiło się jeszcze jedno uzgodnienie. W dniu 23 sierpnia podpisano w Warszawie porozumienie o wymianie studentów i aspirantów oraz pracowników naukowych obu krajów.⁴⁰

Ostatnim aktem omawianego okresu była wspomniana narada przedstawicieli partii komunistycznych i robotniczych. Przyjęta tam deklaracja końcowa miała fundamentalne znaczenie również dla stosunków polsko – radzieckich. Podkreślano w niej, że różnorodność dróg dochodzenia do socjalizmu jest ogromna, muszą jednak pozostać zachowane powszechne prawidłowości. Było to przedstawianie chruszczowowskiej wizji różnych dróg do socjalizmu, nieco odmiennej od tej, za którą przyszło pożegnać się na kilka lat z polityką Gomułce. Śmierć Stalina spowodowała, iż prędzej czy później forma zależności państw satelickich od ZSRR musiała ulec zmianie. Powodem tego był choćby brak możliwości zdobycia i skupienia władzy w ręku jednej osoby. Kiedy udało się to już Chruszczowowi był on w jakiś sposób związany przez własne posunięcia m.in. podczas XX zjazdu KPZR. Umowy zawierane z Polską w omawianym okresie transformacji można najogólniej podzielić na dwie grupy. Pierwsza to te zawierane do listopadowego spotkania w Moskwie. Zawierane były one nieco w pośpiechu wynikającym z pogarszającej się sytuacji w społeczeństwie polskim. Nie można odmówić w tym okresie stronie radzieckiej odruchu dobrej woli. Inną sprawą jest czym ten odruch był wywołany. Po listopadzie 1956 umowy zyskały na znaczeniu. Wtedy też zauważalna jest chęć współpracy strony radzieckiej. Jednak po głębszym przeanalizowaniu procesów przygotowujących parafowanie porozumień łatwo dojść do wniosku, iż ani na chwilę nie zapomniano kto zajmuje jakie miejsce w szeregu. Z polskiego punktu widzenia wydaje się, że władze, a szczególnie Gomułka osiągnęły to co chciały. Nikt bowiem nie myślał o wyjściu z orbity ZSRR, tym bardziej po wydarzeniach na Węgrzech. Natomiast paktowanie ze Związkiem Radzieckim udało się wspaniale wykorzystać do celów propagandowych.

I.2. Poziom eksportu i importu z ZSRR na tle reszty świata

Analiza kierunków naszego handlu zagranicznego na przestrzeni ostatnich dwóch wieków prowadzić musi do wniosku, iż jest on ściśle związany z trendami politycznymi, na które jest bardzo wrażliwy. W okresie zaborów południowo-zachodnia część Polski handlowała głównie z Niemcami i Austrią, zaś Kongresówka niemal wyłącznie z Rosją. W czasach II Rzeczypospolitej zarówno nasz import, jak i eksport związane były w przeważającej mierze z Niemcami. Udział ZSRR w polskim handlu zagranicznym wahał się od 0,12 proc. do 6 proc. Natomiast w okresie powojennym, a więc ścisłych związków politycznych Polski ze Związkiem Radzieckim udział tego państwa wzrósł do 70 proc., a w roku 1945 przekroczył nawet 93 proc. Natomiast w okresie transformacji ustrojowej po 1989 roku spadł do 4,6 proc. w imporcie i 5,4 proc. w eksporcie (1993 rok). Zwrócić należy uwagę na zależność handlu z Rosją z handlem z Niemcami. Gdy spadał udział ZSRR w polskim handlu zagranicznym, wzrastał udział Niemiec, i odwrotnie (patrz tabela poniżej). O zwrotach tych nie decydowały światowe czy polskie trendy gospodarcze, lecz jedynie układy polityczne. Jeśli powstał prozachodni trend polityczny, to pociągał za sobą strumień wymiany handlowej, jeśli zwyciężała w polityce opcja wschodnia, to również w tamtą stronę kierowano gospodarkę⁴¹.

Historyczne związki Polski z Rosją w czasach nowożytnych przeżywały różne koleje losu. Tym nie mniej przez prawie dwa wieki, z niewielką przerwą na okres międzywojenny, gospodarka Polski w znacznej mierze była kształtowana prze jej powiązanie z rynkiem imperium rosyjskiego a potem radzieckiego. Ten fakt historyczny odnosi się przede wszystkim do ziem znajdujących się pod zaborem rosyjskim. Były one włączone nie tylko politycznie ale i gospodarczo w jeden, ogromny system

Tabela 1 Obroty handlu zahranicznego według głównych partneró w latach 1929-1995 – dział w % (ceny bieżące)⁴²

gospodarki narodowej ówczesnej Rosji. W rezultacie takiego, przecież siłą stworzonego, układu kształtowały się określone więzi gospodarcze, specjalności branżowe i handlowo – kooperacyjne.

Istotne, z dzisiejszego punktu widzenia, było to, że proces ten odbywał się w ramach rozwijającej się gospodarki rynkowej, z jej mechanizmami konkurencji, rozliczeń finansowych i innych charakterystycznych dla ustroju kapitalistycznego. Wówczas to powstały i rozwinęły się klasyczne polskie ośrodki przemysłowe – łódzki, warszawski, białostocki, etc. Rynek imperium rosyjskiego był ogromnym odbiorcą towarów wyprodukowanych na ziemiach polskich a równocześnie był źródłem zaopatrzenia w niezbędne surowce. W praktyce gospodarka ziem polskich była całkowicie inkorporowana w gospodarkę i jednolity rynek imperium rosyjskiego.

W okresie międzywojennym polsko – radzieckie stosunki handlowe nigdy nie osiągnęły poważniejszego rozwoju i stanowiły margines w handlu zagranicznym obydwu krajów. Jeśli bliżej przyjrzymy się danym statystycznym odnoszącym się do tych stosunków to okaże się kilka ciekawych prawidłowości jakie wówczas wystąpiły⁴³.

W Czyżowiec zwraca uwagę na fakt, iż ówczesny, porewolucyjny ZSRR to kraj inny niż ten jaki ukształtowany został w wyniku II wojny światowej. Jego powierzchnia ( ok. 176,2 km2 ) nie obejmowała w Europie ani krajów nadbałtyckich ( Litwa, Łotwa i Estonia ) ani części ziem polskich czy rumuńskich które po pakcie Ribentrop – Mołotow a następnie umowy jałtańskiej i efektów II wojny światowej znalazły się w ramach ZSRR. To pierwsze zastrzeżenie które powoduje wypaczenie bezpośrednich porównań stosunków handlowych polsko – radzieckich przed i po II wojnie światowej. Po drugie – to udział samej Rosji w tym handlu. Dane obejmują ZSRR a nie Rosję. Po trzecie – dane o ówczesnych obrotach polskiego handlu zagranicznego podawane są nie w jednostkach stałych i porównywalnych a w wartościach wyrażonych w bieżących złotych polskich ( dla przykładu l USD w 1928 r. wart był 8,90 złp zaś w 1939 już 5,31 złp przy czym jego parytet w złocie nie uległ w tym czasie zmianie) . Dodatkowo brak jest w miarę prawdziwych danych o okresie między 1913 a 1928r. W praktyce realne i w miarę wiarygodne dane o handlu Polski z Rosją i innymi państwami byłego ZSRR mamy dopiero od stycznia 1992r., tj od momentu wprowadzenia do polskiej praktyki handlu zagranicznego Jednolitego Dokumentu Administracyjnego – SAD⁴⁴.

Mając na uwadze powyższe zastrzeżenia przyjrzyjmy się danym wskazującym na udział tych krajów w handlu światowym i wzajemne obroty Polski z Rosją. W latach 1928-1939 możemy zauważyć, że w istocie udział wspomnianych krajów w światowych obrotach handlowych był znikomy i wynosił⁴⁵ :

Kraj	Lata
1929		1932	1937	1938
Udział w %
Polska	1,0	0,8	0,9	1,0
ZSRR	1,4	2,5	1,1	1,1

Podobnie kształtował się udział Polski i Rosji we wzajemnych obrotach handlu zagranicznego.

Jeśli przypatrzymy się tym wskaźnikom w latach 1928 – 1938 to zarówno dla Polski jak i dla Rosji, handel z partnerem , zarówno po stronie eksportu jak i importu kształtował się na marginalnym poziomie. I tak, polski eksport do Rosji w 1928r. stanowił tylko 1% całości ówczesnego polskiego eksportu , zaś import z Rosji był prawie dwukrotnie większy (1,8 %). Współczynnik eksportowy osiągnął poziom 2,2 % w 1934 r., by w 1937r. spaść do poziomu 0,3%, zaś importowy systematycznie malał i w 1934r. wynosił 0,9% zaś w 1937r. spadł do 0,8%. W rezultacie udział ZSRR w obrotach handlu zagranicznego międzywojennej Polski był znikomy i w 1938 r. nie pozwalał nawet na zajęcie przez ten kraj miejsca w pierwszej dziesiątce naszych partnerów handlowych. Podobnie i udział Polski w ówczesnym handlu zagranicznym ZSRR plasował ją w końcówce drugiej dziesiątki dając nam zaledwie 17 miejsce wśród zagranicznych partnerów tego kraju⁴⁶.

Okazało się, że po gwałtownym zerwaniu ścisłych więzów gospodarczych i utraty ogromnego rynku zbytu i zaopatrzenia potrafiliśmy je zrekompensować poprzez rozwój współpracy z innymi partnerami zagranicznymi. Jednak nawet te bardzo skromne efekty rozwoju wzajemnych obrotów zostały zlikwidowane przez działania wojenne.

Ponowne ożywienie wzajemnych kontaktów nastąpiło dopiero po zakończeniu II wojny światowej. Formalną ich podstawą była umowa polsko – radziecka z kwietnia 1945r. “O współpracy i wzajemnej pomocy powojennej”⁴⁷. Od tego jednak okresu niezwykle trudno jest porównywać handel między PRL a ZRSR z poziomem handlu z innymi państwami świata. Tadeusz Hunek twierdzi, iż w wyniku systematycznego, trwającego ponad czterdzieści lat niszczenia gospodarki rynkowej i odrzucaniu praw rynkowych w imię nakazów doktrynalnych wytworzono sztuczny system produkcji, który podporządkowany był celom politycznym i ideologicznym i nie miał nic wspólnego ze sprawnością ekonomiczną⁴⁸.

Tabela 2 Udział w polskich obrotach zagranicznych krajów socjalistycznych i pozostałych w latach 1945 – 1992 (w %, ceny bieżące)⁴⁹

Dla realizacji tych celów powołana została szczególna forma współpracy, jaką była Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG) W tak realizowanym międzynarodowym podziale pracy nie było miejsca na ekonomię, rynkowe mechanizmy waloryzacji przepływów towarów. Typ integracji RWPG został ukształtowany według kryteriów politycznych, a właś­ciwie imperialnej dominacji Związku Radzieckiego nad krajami Europy Środkowej i Wschodniej. Stąd, kiedy próbowano zastąpić w latach 1980-1990 kryteria polityczne rozliczeniami w walutach wymiennych i według bieżących cen światowych, układ u legł całkowitej dekompozycji. Okazało się, że w modelu integracji typu RWPG brak jest naturalnych, ekonomicznych uwarunkowań, brak jest przełożenia na język komparatywnych korzyści, wydawałoby się oczywistej potrzeby współpracy między krajami tego regionu Europy⁵⁰.

Szczegółowe dane dotyczące naszego handlu ze Związkiem Radzieckim na tle naszego handlu w ogóle, prezentują poniższe tabele:

Tabela 3 Import wg. grup gałęzi w % (ceny bieżące)⁵¹

Legenda: 1. = struktura polskiego importu ogółem

2. = struktura importu z ZSRR

3. = udział importu z ZSRR w imporcie ogółem

Tabela 4 Eksport wg. grup gałęzi w % (ceny bieżące)⁵²

Legenda: 1. = struktura polskiego eskportu ogółem

2. = struktura eksportu z ZSRR

3. = udział eksportu z ZSRR w eksporcie ogółem

I.3. Uzależnienie polskiej gospodarki od ZSRR na przestrzeni minionych lat.

Jak już zostało to powiedziane, istnieje bardzo silny związek między gospodarką o polityką. Na terytorium PRL sytuacja gospodarczo-polityczna została ukształtowana za sprawą przebiegu II wojny światowej, a w szczególności podporządkowania Kraju Związkowi Radzieckiemu.

Już w pierwszych latach powojennych stacjonująca na terenach polskich Armia Czerwona, zgodnie z wytycznymi J. Stalina, a w sprzeczności z naszym interesem narodowym, dokonywała grabieży sprzętu przemysłowego na terenach Ziem Odzyskanych tudzież Śląska i Pomorza. Transportami kolejowymi wywożono z Polski ogromne ilości maszyn, sprzętu, a nawet tabor kolejowy. W istocie te nierównoprawne stosunki gospodarcze, choć już nie w tak skrajnej, wręcz grabieżczej postaci, utrzymywały się między PRL a ZSRR aż do połowy lat pięćdziesiątych. Całość naszych procesów handlowych została podporządkowana celom imperialnym Związku Radzieckiego realizowanych na bazie ideologicznej stalinizmu⁵³.

Do połowy lat sześćdziesiątych wymiana nosiła charakter quasi barterowy. Dopiero wówczas na większą skalę zaczęła się rozwijać wymiana oparta na bazie RWPG, zaś rozliczenia przechodziły od stałych cen rublowych do rubla transferowego i cen kroczących, clearingu dwustronnego i wreszcie clearingu wielostronnego, by w końcu lat osiemdziesiątych —przejść na rozliczenia w walutach wymienialnych. Niezależnie jednak od tych trudności i ewolucji wzajemnych stosunków, ZSRR przez cały powojenny okres aż do końca lat osiemdziesiątych był naszym głównym partnerem handlowym. Już w 1945 r. zajął pierwsze miejsce w naszym handlu zagranicznym , tak w eksporcie jak i imporcie utrzymując ją aż do 1989r. Od tego momentu , przez następne 18 lat udział ten zmniejszał się tak, że w 1990r. ZSRR został zastąpiony na pierwszym miejscu w naszym handlu zagranicznym przez Niemcy a w 1993r znalazł się już na trzecim miejscu i to tylko w imporcie⁵⁴.

Mimo tak dużej zależności od ZSRR, zwłaszcza do końca lat siedemdziesiątych ale i w latach osiemdziesiątych, w naszym kraju mieliśmy do czynienia z całkowicie przeciwstawnymi zjawiskami. Jeśli w dekadzie lat siedemdziesiątych występował dynamiczny rozwój wszystkich dziedzin naszego życia gospodarczego to w następnej dekadzie, przy podobnej stopie zależności od handlu z ZSRR, wystąpił i pogłębiał się kryzys gospodarczy. W Czyżowiec wysuwa z tego tezę o tym, że w naszym życiu gospodarczym nie ma prostej zależności rozwoju od współczynników zależności handlu zagranicznego. Decydującą, o rozwoju lub spadku gospodarki narodowej, rolę odgrywają jednak czynniki wewnętrzne. Czynniki zewnętrzne odgrywają w tych procesach rolę drugoplanową choć mogą pełnić zarówno rolę akceleratora jak hamulca tych zjawisk. Bez względu na to jak nasz handel zagraniczny jest uzależniony od kraju czy grupy krajów jest on ważnym czynnikiem życia gospodarczego, może być elementem stabilizacji lub też destabilizacji tego życia. Zależy to w znacznej mierze od tych kontaktów handlowych jakie są najefektywniejsze w danym momencie ale i tych jakie mają, potencjalnie przynajmniej, szansę takimi się stać w bliższej czy dalszej przyszłości.

Związki, czy może nawet uzależnienie polskiej gospodarki zobrazować można na przykładzie naszego przemysłu włókienniczego. Uzależnienie to wywoływało często kont­rowersyjne komentarze, ponieważ przemysł włókienniczy miał strategiczne znacze­nie dla polskiej gospodarki, a jednocześnie cała sprawa nie pozbawiona była pewnych podtekstów szerszych. Z jednej strony pod­kreślano plusy tego układu: segment przetwórczy — jak to bywa na całym świecie — znajduje się z reguły w korzyst­niejszej sytuacji od segmentu surowcowego, gdyż rynek daje większą marżę nadwyżki ekonomicznej segmentowi przetwórczemu. W układzie socjalistycznym, a ściślej mówiąc, w RWPG, segment ten korzystał dodatkowo, bowiem ceny surowców radzieckich bywały na ogół o około 30% niższe od cen światowych. Przekonały się o tym bardzo dotkliwie wszystkie kraje RWPG, gdy w 1991 roku wprowadzono tzw. dolaryzację rozliczeń powiązaną z cenami światowymi.

Cały ten problem miał jednak również inny aspekt. Związek Radziecki traktował swoje dostawy surowcowe jako formę powiązania i swoistego uzależnienia innych krajów socjalistycznych. Doświadczały one tego w formie łagodnej niemal co roku przy uzgadnianiu planów, bo jeśli tylko którykolwiek z nich „marudził” przy omawianiu dostaw do ZSRR, to natychmiast odzywał się straszak surowcowy, ale doświadczały także w formie ostrej, gdy powstawały napięcia polityczne. Tak było np. w stosunkach polsko-radzieckich po październiku 1956 i w roku 1980⁵⁵.

W cieniu integracji krajów Europy Zachodniej po II wojnie światowej, pozostawały państwa Europy Centralnej i Wschodniej, będące pod wpływami ZSRR. Gospodarki centralnie zarządzane oraz prowadzenie przez te państwa polityki proradzieckiej stanowiło główną barierę w ich integracji ze strukturami państw zachodnich.

Koniec 1989 roku przyniósł zasadniczy przełom w stosunkach europejskich. Polityka przebudowy i jawności w ZSRR rozpoczęta przez Michaiła Gorbaczowa, wywołały rezonans w pozostałych państwach Europy Centralnej i Wschodniej. Wkrótce po pierwszych demokratycznych wyborach w Polsce jak również nieco później w Czechosłowacji władzę objęły ugrupowania niekomunistyczne. Fala “Jesieni Narodów” doprowadziła do załamania się systemu realnego socjalizmu na tym obszarze, a polityki przyjęły charakter prozachodni. We wszystkich krajach, które dotychczas znajdowały się pod wpływem ZSRR, dominującym nurtem stał się nurt mający na celu przebudowę ustroju politycznego, jak najszybsze urynkowienie gospodarki oraz zmianę priorytetów polityki zagranicznej. W praktyce wyraziło się to szybkim rozwiązaniem struktur Układu Warszawskiego i RWPG jak i również zabiegami tych państw o włączenie do struktur zachodnio-europejskich takich jak EWG oraz NATO⁵⁶.

Pierwszą umową, jaką Polska zawarła z niepodległą Rosją (występującą jeszcze wówczas jako RFSSR) była umowa handlowa. Została ona podpisana 13 listopada 1990r. i wprowadziła w życie, od l stycznia 1991 r. w bilateralnych stosunkach rozliczenia w walutach wymienialnych.

Kolejną, także gospodarczo – handlową, podpisaną w Moskwie w dniu 03 września 1991 r. okazała się ” Umowa między rządem RP a Rządem RFSRR o współpracy w dziedzinie handlu i gospodarki”. Na mocy tej umowy zostały , w marcu i wrześniu 1992r. określone listy gwarantowanych dostaw towarów oraz utworzono specjalny mechanizm płatności za nie w postaci stworzenia specjalnych kont dolarowych tzw. A i B. Mechanizm ten funkcjonował w latach 1992- 1993.

Kolejna umowa, zatytułowana ” Protokół dodatkowy między Rządem RP a Rządem Federacji Rosyjskiej w sprawie sprzedaży mienia, ruchomego wojsk Federacji Rosyjskiej” została podpisana w Warszawie 20 maja 1992r.

Największa ilość, bo aż 14 ,w tym najpoważniejszych umów i porozumień między Polską i Rosją, została zawarta w 1992r. Większość z nich ( aż 10 ) zostało podpisanych w Moskwie w dniu 22 maja 1992r.

Uzależnienie gospodarcze Polski od jej wschodniego sąsiada, w wyniku wieloletnich uwarunkowań nie zakończyło się wraz z nadejściem 1989 roku. W latach 1992 i 1993 nasz import paliw z ZSRR wyniósł aż 70 proc. Podobnie wygląda sytuacja w przypadku surowców hutniczych. Gwałtowne odcięcie Polski od tych dostaw, na przykład w wyniku restrykcji politycznych, oznaczałoby poważne kłopoty gospodarcze⁵⁷.

Przykładem są losy państw, które wyłoniły się ze Związku Radzieckiego. W kwietniu 1998 roku prezydent Rosji Borys Jelcyn polecił rządowi przygotowanie planu “działań ekonomicznych”, które mogłyby być zastosowane przeciwko Łotwie. Jeszcze tego samego dnia p.o. premiera, Siergiej Kirijenko, poinformował, iż plan taki jest już gotowy. Wkrótce potem został ograniczony rosyjski eksport ropy naftowej na Łotwę. W dalszej kolejności mają być wprowadzone ograniczenia w imporciewzwŁotwywniektórychwtowarów⁵⁸. Rosyjskie sankcje gospodarcze wobec Łotwy mogą być dla tego kraju bardzo dotkliwe. Jak wynika z danych łotewskiego Ministerstwa Gospodarki, Rosja jest głównym partnerem handlowym Łotwy. Ok. 1/5 łotewskiego eksportu trafia właśnie do Rosji. Ocenia się, iż handel z Rosją, łącznie z wpływami uzyskiwanymi z tytułu tranzytu rosyjskich towarów, stanowi ok. 1/4 wartości łotewskiego PKB. Gdyby Rosja zdecydowała się na przykład cofnąć obowiązującą obecnie klauzulę najwyższego uprzywilejowania, wówczas łotewski eksport zmalałby o połowę, co oznaczałoby stratę 825 mln dolarów rocznie⁵⁹.

Tak drastyczne decyzje Rosja zdecydowała się wprowadzić jedynie z powodu manifestacji łotewskich weteranów wojennych, walczących w czasie II wojny światowej po stronie III Rzeszy. Tymczasem wydaje się, że antypatia większości rosyjskich polityków w stosunku do Polski jest większa niż wobec Łotyszów. Historycy mówią, iż zakorzenione stereotypy narodowe w Europie nie sięgają dalej wstecz niż do pierwszej połowy ubiegłego stulecia. Był to czas krzepnięcia państw narodowych. Stereotypy polsko-rosyjskie wydają się być wyjątkiem od reguły. Uprzedzenia rosyjskie wobec Polaków – zwłaszcza te pielęgnowane na oficjalnym szczeblu – wydają się sięgać bardzo głęboko w przeszłość.

W lipcu 1997 roku Duma uchwaliła ustawę (zawetowaną przez prezydenta Jelcyna) o wolności religijnej w Rosji. Religia rzymskokatolicka nie znalazła się na liście tolerowanych wyznań. Od początku XVII wieku katolicyzm kojarzy się w Moskwie z polską agresją i “wydzieraniem duszy ludowi ruskiemu”. Zaś siódmego listopada, kolejny rok z rzędu Moskwa świętowała rocznicę wypędzenia obcych okupantów z Kremla. Tym okupantem w XVII w. Było wojsko polsko – litewskie⁶⁰. Jak widać, stereotypy nadal mają się dobrze, w związku z czym wciąż mogą oddziaływać na politykę.

Rozdział II

Wolumeny wymiany towarowej z Rosją w latach ’91-’99 i ich wpływ na kształtowanie się życia gospodarczego w Polsce

Wszystkie kraje uczestniczą w wymianie międzynarodowej, chociaż w róż­nym stopniu. Część tej wymiany stanowią dobra i usługi. Jeżeli towary te sprze­dawane są przez podmioty gospodarcze mające siedzibę w kraju innym niż podmiot dokonujący zakupu, to wówczas ma miejsce eksport tych towarów. Je­żeli natomiast mamy do czynienia z odwrotną transakcją tzn. zakupem towa­rów, to mówimy wtedy o ich imporcie.

Kraje uczestniczą w handlu międzynarodowym w różnym stopniu i mia­rami tego udziału, chociaż ukazującymi tylko w pewnym przybliżeniu to zja­wisko, są wskaźniki otwarcia gospodarki. Dość często wykorzystywanym wskaź­nikiem jest procentowy udział eksportu w produkcji krajowej (PKB lub PNB). Czasami zamiast wartości samego eksportu, brana jest pod uwagę wartość ca­łego handlu, tzn. suma wartości eksportu i importu.

Biorąc za kryterium podziału wartość tych wskaźników, można wyróżnić kraje o gospodarce stosunkowo otwartej lub kraje stosunkowo zamknięte. W przypadku gospodarki otwartej na handel z zagranicą, wskaźniki te są wy­sokie i mogą nawet przekroczyć 100. Wynika to m.in. z faktu, iż produkcja krajowa wyrażona jest wartością dodaną, natomiast eksport i import przed­stawia się jako całą wartość sprzedanych i zakupionych towarów.

Dane zawarte w tabeli nr 5. świadczą o stosunkowo niedużym znaczeniu handlu w gospodarce światowej (udział w PKB mniejszy niż 30 proc.), ale jedno­cześnie o wzroście w ostatnim dziesięcioleciu otwarcia gospodarek na handel zagraniczny. Proces ten dotyczył w zasadzie wszystkich grup krajów. W latach 1988-1998 ważony udział światowego handlu towarami w PKB wyrażonym w dolarach międzynarodowych wzrósł z 21,2 proc. do 28,3 proc⁶¹.

Tabela ukazuje również duże zaangażowanie krajów wysokorozwiniętych w wymianę towarową. Dotyczy to zwłaszcza krajów Unii Europejskiej.Wyjąt­kiem w tej grupie krajów są Stany Zjednoczone, dla kórych poziom tego wskaź­nika kształtuje się znacznie poniżej przeciętnej nie tylko grupy, ale i świata, i wyniósł w 1998 r. 19,9%.

Stany Zjednoczone stanowią przykład dużego kraju, mniej skłonnego niż kraje małe, do kontaktów z zagranicą. Duży rynek wewnętrzny sprawia, iż pro­dukcja krajowa, która może być bardziej zdywersyfikowana niż w małym kra­ju, spotyka w kraju wystarczająco duże, z punktu widzenia efektywności pro­dukcji, zapotrzebowanie. Duże kraje są też z reguły dobrze wyposażone w czynniki produkcji. O wielkości rynków dużych krajów świadczą dane o wiel­kości ich eksportu. Stany Zjednoczone są tego dobrym przykładem: będąc jedną z najbardziej zamkniętych pod tym względem gospodarek, są one jed­nocześnie największym światowym eksporterem towarów i usług.

Jeśli chodzi o małe kraje, to sądząc po wielkościach wskaźnika otwarcia, są one najbardziej otwarte. Od wielu lat jego poziom jest najwyższy dla Singa­puru i Honkongu i przekracza 250 proc.

Warto zaznaczyć, iż w Polsce otwarcie gospodarki, mierzone wzrostem te­go wskaźnika, przebiegało bardzo dynamicznie. I tak, w okresie 1988-1998 polski handel zagraniczny wzrósł realnie o 13,9 punktów procentowych wię­cej niż PKB. Jeśli przyjrzymy się wielkościom eksportu i importu poszczególnych grup krajów, to zauważymy, iż w zasadzie są one sobie równe. Istnieje bowiem pew­na prawidłowość, która w przypadku pojedynczych krajów dotyczy zwykle okresu kilkuletniego. Polega ona na zbilansowaniu wpływów za eksport i wy­datków z tytułu

Tabela 5 Znaczenie handlu zagranicznego dla wybranych krajów świata i grup krajów w 1988 r. i 1998 r. (miln $, %)⁶².

	Eksport towarów i usług (mln$)	Import towarów i usług (mln$)	Eksport +Import towarów / PKB PPP (%) (I)		Eksport +Import towarów / PKB towarów (%) (II)
	1998		1988	1998	1988	1998
Kraje o niskim dochodzie	397 752	388 671	6,8	8,3	38,6	62,5
Kraje o średnim dochodzie	l 190 620	l 208 910	13,2	22,1	66,6	98,9 88,8
Kraje o niskim i średnim dochodzie	l 588 398	l 597 708	10,7	15,7	57,8
Azja Wschodnia i Pacyfik	614457	496 920	13,3	15,5	74,8	98,1
Europa i Azja Środkowa	340 353	363 065	9,0	21,1	48,7	106,4
Polska	43 387	52007	13,0	26,4	59,0	99,0
Ameryka Łacińska i Karaiby	335 982	396 667	9,4	19,1	52,3	74,5
Środk. Wschód i Półn. Afryka	133 364	150487	17,6	17,4	70,3	80,5
Azja Południowa	70684	89001	4,2	4,8	24,2	40,5
Afryka Saharyjska	90008	104 277	15,4	16,8	73,2	99,5
Kraje o wysokim dochodzie	5 159630	5 072 242	28,3	38,3	75,2	95,1
UGW	2 145 761	1 979 638	41,0	54,4	111,1	106,4
Belgia	189973	179857	101,0	126,1	309,6	366,3
Francja	387 123	342 244	36,5	46,3 .	92,6	116,6
Hiszpania	158884	156404	22,8	37,3	72,2	44,1
Niemcy	623416	587 353		55,0		67,3
Wtochy	310 121	270 320	28,3	37,9	77,7	110,2
Stany Zjednoczone	933 906	1 098 181	14,5	19,9	53,8	78,9
Japonia	436 456	363 488	20,4	21,3	37,8	49,5
Hong Kong (Chiny)	208 167	207 647	149,8	258,5	713,7	1121,7
Singapur	128 706	113 698	263,8	269,1	839,5	690,8
Świat | 6 748 117		6 669 967	21,2	28,3	71,9	92,1

Uwagi: (I) wartość produktu krajowego podana jest w dolarach międzynarodowych otrzymanych przy użyciu stopy pa­rytetu sity nabywczej (PPP). (II) wartość produktu krajowego podana jest w dolarach bieżących po odjęciu wartości dodanej ustug.

importu. Wpływy pochodzące z eksportu są bowiem podsta­wowym środkiem zapłaty za importowane towary i usługi. W pewnym uprosz­czeniu można powiedzieć, iż wielkość deficytu handlowego wskazuje na wartość kredytu, który dany kraj zaciągnął, żeby nabyć zagraniczne towary. Jeśli deficyt ten jest znaczny i długotrwały, to wobec wyczerpywania się de­wiz, kraj zmuszony jest do podjęcia działań dostosowawczych i podjęcia prób odwrócenia złego trendu .

Obecną sytuację Polski w tym względzie przedstawia tabela:⁶³

Kategorie danych SSUD i ich elementy składowe SDDS Data Category and Component	Opis jednostki (unit description)	Dane Observations
		Badany okres Date of  Latest	Bieżące dane Latest data	Dane za poprzedni okres Latest-1 data
Bilans płatniczy (Balance of Payments)
*  Import towarów i usług   Imports of goods and services	mln US$ USD million	Grudzień 2000 December 2000	4 286,0	3 931,0
*  Eksport towarów i usług   Exports of goods and services	mln US$ USD million	Grudzień 2000 December 2000	3 104,0	2 969,0
*  Saldo dochodów   Income net	mln US$ USD million	Grudzień 2000 December 2000	-75,0	113,0
*  Saldo transferów bieżących   Net receipts from current  transfers	mln US$ USD million	Grudzień 2000 December 2000	179,0	138,0
*  Zmiany rezerw oficjalnych brutto Changes in official reserve assets	mln US$ USD million	Grudzień 2000 December 2000	-30,0	-167,0
*  Obroty finansowe   Financial transactions	mln US$ USD million	Grudzień 2000 December 2000	486,0	517,0
Stan oficjalnych aktywów rezerwowych Official reserves assets (stock at the end of period)	mln US$ USD million	Styczeń 2001 January 2001	28 108,0	27 464,0

Początek lat dziewięćdziesiątych to okres załamania się wymiany towarowej i współpracy gospodarczej Polski z Rosją i innymi krajami byłego ZSRR. Postępujący proces transformacji do gospodarki rynkowej w Polsce i w Rosji, pomimo występujących różnic w jego zaawansowaniu w obu krajach, stworzył szansę na rozwój wymiany handlowej na nowych, rynkowych zasadach. Rozpoczęto tworzenie nowej infrastruktury traktowej między Polską i Rosją.

W roku 1993 podpisany został traktat między Rzeczpospolitą Polską i Federacją Rosyjską o handlu i współpracy gospodarczej. Naturalnym uzupełnieniem postanowień Traktatu były podpisane wcześniej międzynarodowe umowy o unikaniu podwójnego opodatkowania oraz popieraniu i wzajemnej ochronie inwestycji (która do tej pory nie została ratyfikowana przez stronę rosyjską). Wraz z Traktatem podpisane zostało międzynarodowe porozumienie o budowie gazociągów tranzytowych z Rosji do Europy Zachodniej i o dostawach gazu ziemnego do Polski. Powstały więc prawne podstawy rozwoju polsko-rosyjskiej wymiany handlowej i współpracy gospodarczej⁶⁴.

W powiązaniach z ugrupowaniami gospodarczymi głównym partnerem Polski w handlu zagranicznym była w okresie lat 86 – 94 Unia Europejska. Na drugie miejsce weszły państwa byłego ZSRR, głównie dzięki wzrostowi eksportu do Rosji. Należy podkreślić, że udział eksportu w UE wykazał w ostatnich latach tendencję spadkową. Rósł natomiast dynamicznie do państw b. ZSRR, a szczególnie do Rosji. Jest to podstawowa orientacja w geograficznej strukturze polskiego eksportu⁶⁵.

Po gwałtownym spadku obrotów zanotowanym w latach 1992 – 1993, poczynając od 1994 roku wzajemna wymiana handlowa rosła średnio w tempie ponad dwudziestu kilku procent rocznie, to jest w tempie znacznie powyżej średniej uzyskiwanej w tym okresie przez cały polski eksport. Polski eksport do Rosji wzrósł w tym okresie czterokrotnie, osiągając w roku 1997 wartość 2,2 mld USD, a jego udział w całym polskim eksporcie wyniósł po raz pierwszy od rozpoczęcia transformacji ponad 8,4 proc⁶⁶.

Ukształtowana została korzystna struktura tego eksportu, obejmująca cztery dominujące grupy towarowe:

– przetworzone artykuły rolno-spożywcze (z udziałem blisko 43 proc.);

– wyroby przemysłu chemicznego (z udziałem 17 proc.);

– wyroby przemysłu elektromaszynowego (z udziałem 11,6 proc.);

– meble i artykuły oświetleniowe (z udziałem blisko 11 proc.).

Ponadto, postępująca w Rosji w latach 1995-1996 stabilizacja finansowa spowodowała, że rynek rosyjski stał się bardziej przewidywalny dla polskich biznesmenów, którzy zwiększyli aktywność w interesach z Rosją. W latach 1994-1997 nastąpił dynamiczny wzrost eksportu przedsiębiorstw prywatnych do Rosji. W rezultacie w roku 1997 na sektor prywatny przypadało aż 87,7% całego polskiego eksportu do Rosji i tylko 21,3% naszego importu z tego kraju. Dla porównania, w globalnym polskim eksporcie udział sektora prywatnego wynosił 74,2%, a w imporcie 82,5%. Wzrost penetracji eksportowej przez sektor prywatny rynku rosyjskiego był największy w latach 1995-1997. Mniejszy udział sektora prywatnego w polskim imporcie wynika z jego struktury towarowej, bowiem w przywozie dominują głównie paliwa i inne surowce mineralne, które importują przedsiębiorstwa państwowe. W roku 1997 polski eksport na rynek rosyjski zwiększył się w porównaniu z 1996 r. o 30,3%, a import o 6,3%.

Ta wysoka dynamika wzrostu eksportu zadecydowała, że Rosja stała się drugim najważniejszym odbiorcą polskich towarów. Na Rosję przypadało 8,4% całego eksportu oraz 6,3% globalnego importu. Jednocześnie Polska zajęła 10 miejsce w rosyjskim imporcie, z udziałem 2,6 proc., i 11 miejsce w eksporcie, z udziałem 3,0 proc⁶⁷.

Tabela 6 Handel polsko-rosyjski w latach 1994-1997 (w min USD)⁶⁸

Wyszczególnienie	1994	1995	1996	1997
Obroty	2387	3233	4180	4840
Eksport	934	1274	1654	2155
Import	1453	1959	2526	2685
Saldo	-519	-685	-861	-530

W strukturze polskiego eksportu do Rosji dominowały cztery grupy towarowe: artykuły rolno-spożywcze (42,7 proc. eksportu), wyroby przemysłu chemicznego (17,0 proc. eksportu), wyroby przemysłu elektromaszynowego (l 1,6 proc. eksportu), meble i artykuły oświetleniowe (10,9 proc. eksportu). Na te cztery grupy towarowe przypada 82,2% polskiego eksportu do Rosji.

Wśród artykułów rolno-spożywczych głównymi pozycjami towarowymi były wysoko przetworzone artykuły spożywcze. W grupie wyrobów przemysłu chemicznego dominują leki (130 mld USD), tworzywa sztuczne i wyroby z nich (102 min USD), kosmetyki (55 min USD) i środki czyszcząco-piorące (33 mln USD). W grupie wyrobów przemysłu elektromaszynowego znajdują się chłodziarki i chłodziarko-zamrażarki (25 min USD), samochody dostawcze Lublin-Daewoo i Volkswagen Transporter (16 min USD), układy scalone (11 min USD), rezystory elektroniczne (10 min USD), statki (9 min USD), zmywarki (8 min USD), części i akcesoria samochodowe (7 min USD), maszyny budowlane (7 min USD). W grupie mebli i artykułów oświetleniowych zwraca uwagę nie tylko największa dynamika eksportu – 148,7%, ale i wartość dostaw mebli przekraczająca 220 min USD, co sytuowało Rosję na drugim miejscu (po Niemczech) wśród odbiorców polskich mebli, a Polskę jako głównego ich dostawcę na rynek rosyjski. Nasz przemysł meblarski dostarczał na rynek rosyjski szeroki asortyment mebli do mieszkań, których walory jakościowe, funkcjonalne i użytkowe cieszyły się rosnącym uznaniem klientów, co znalazło odzwierciedlenie w wysokiej dynamice eksportu.

Polski import z Rosji był znacznie mniej zróżnicowany od polskiego eksportu. Wydaje się, że jego niewielka dywersyfikacja rzutuje na znacznie niższą dynamikę importu.

Podstawową grupą towarową, na którą przypada 84,6 proc. importu, są produkty mineralne. Z łącznej wartości importu w tej grupie wynoszącej 2.271,4 min USD, na ropę naftową przypada 1,548 min USD, na gaz ziemny 510 min USD, na węgiel 93 mln USD, na rudę żelaza 81 mln USD, na fosforan wapnia 19 mln USD, na produkty naftowe (benzyny silnikowe i olej napędowy) 12 mln USD.

Ponadto do ważniejszych pozycji towarowych w polskim imporcie z Rosji należą:

Tabela 7 OBROTY TOWAROWE POLSKI Z KRAJAMI B. ZSRR ZA 1998 ROK / WG. WIELKOŚCI EKSPORTU /.⁶⁹

Kod	Nazwa kraju	1998 Eksport	1998 Import	1998 Saldo	1997 Eksport	1997 Import	1997 Saldo	Dynamika Eksportu	Dynamika Importu	Udział w eksporcie	Udział w imporcie
		w mln USD	w mln USD	w mln USD	w mln USD	w mln USD	w mln USD	w %	w %	w %	w %
	Ogółem	3 880,1	3 240,3	639,8	4 447,6	3 635,3	812,3	87,2	89,1	100,0	100,0
RU	Rosja	1 597,3	2 372,3	-775,0	2 154,7	2 685,5	-530,8	74,1	88,3	41,17	73,21
UA	Ukraina	1 086,4	377,2	709,3	1 206,8	415,5	791,2	90,0	90,8	28,00	11,64
LT	Litwa	429,4	139,1	290,3	338,0	111,8	226,2	127,0	124,4	11,07	4,29
BY	Białoruś	265,8	170,4	95,4	319,4	220,9	98,5	83,2	77,1	6,85	5,26
LV	Łotwa	179,8	29,5	150,3	115,0	19,5	95,5	156,3	151,1	4,63	0,91
KZ	Kazachstan	80,5	21,8	58,6	55,1	28,7	26,4	146,0	76,0	2,07	0,67
EE	Estonia	72,3	16,4	55,8	55,4	25,4	30,0	130,4	64,7	1,86	0,51
MD	Mołdawia	61,7	2,5	59,2	52,2	2,1	50,1	118,4	118,9	1,59	0,08
AZ	Azerbejdżan	42,9	0,9	42,0	40,3	0,5	39,8	106,3	172,4	1,11	0,03
UZ	Uzbekistan	27,5	92,3	-64,8	78,0	110,1	-32,1	35,2	83,8	0,71	2,85
GE	Gruzja	17,5	1,0	16,5	12,1	0,8	11,3	144,5	124,3	0,45	0,03
TJ	Tadżykistan	9,0	6,4	2,6	7,3	6,0	1,2	123,4	106,6	0,23	0,20
KG	Kirgistan	3,8	1,0	2,8	3,1	2,4	0,7	124,6	41,7	0,10	0,03
AM	Armenia	3,6	0,0	3,6	8,3	0,0	8,3	43,2	954,2	0,09	0,00
TM	Turkmenistan	2,5	9,3	-6,8	1,9	6,0	-4,1	132,7	154,7	0,06	0,29

tworzywa sztuczne, polichlorek winylu, kauczuk syntetyczny oraz wagony dla warszawskiego metra i części zamienne do sprzętu rolnego, łożyska, silniki paliwowe⁷⁰.

Niestety, rozpoczęty na przełomie sierpnia i września 1998 roku kryzys w Rosji przerwał wieloletnią tendencję dynamicznego wzrostu polskiego eksportu. Odnotowany spadek polskiego eksportu do Rosji, szczególnie głęboki w okresie sierpień – wrzesień 98 roku, spowodował, że na koniec 1998 r. eksport stanowił zaledwie 74 proc. poziomu z roku 1997, a import 88,3 proc.

Tabela 8 Wymiana handlowa pomiędzy Polską a Rosją w latach 1993-1999.⁷¹

Wymiana handlowa pomiędzy Polską a Rosją w latach 1993-1999.
(W MLN USD)
	EKSPORT							IMPORT
POLSKA:	1993	1994	1995	1996	1997	1998	1999	1993	1994	1995	1996	1997	1998	1999
ROSJA	645	935	1274	1654	2155	1597	710	1271	1453	1960	2526	2685	2372	2676

Udział Rosji w polskim eksporcie spadł wówczas do 5,7 proc., w imporcie zaś do 5,1 proc⁷². Rok później obliczono w Ministerstwie Gospodarki, iż jeżeli chodzi o Wspólnotę Niepodległych Państw, eksport spadł o 18,9 proc., a import o 12,2 proc. Jednak jak powiedział “Rzeczpospolitej” Andrzej Syrowatko, dyrektor biura handlu ze wschodem w Animex SA, dane te zupełnie nie odzwierciedlają rzeczywistości a sytuacja była wówczas katastrofalna. Dla wielu firm z branży spożywczej, handel ze wschodem po wybuchu kryzysu w Rosji się skończył. W przypadku Animeksu, eksport do Rosji w 1998 roku wyniósł 43 mln USD, z czego zaledwie około 3 mln USD w ciągu ostatnich pięciu miesięcy roku⁷³.

– Handel z Rosją skończył się w okolicach sierpnia ubiegłego roku i do tej pory wszystkie próby nawiązania wcześniejszych kontaktów handlowych nie przynoszą rezultatu – mówił w 1999 roku Marek Mardeusz, prezes Agros Trading.

Największą grupę towarową w strukturze polskiego importu z Rosji stanowiły surowce, głównie ropa naftowa i gaz ziemny. Jak powiedziała “Rz” Barbara Durka, dyrektor Instytutu Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego, spadek naszego importu z tego regionu, pomimo znacznej dewaluacji rubla, zwiększającej jego opłacalność, może się wiązać ze znaczącym spadkiem światowych cen ropy i gazu w ciągu 1998 roku⁷⁴.

Od początku 1999 roku polski eksport do Rosji utrzymywał się na poziomie 25-30 proc. Po 8 miesiącach osiągnął on 31 proc. poziomu z analogicznego okresu roku 1998, a udział Rosji w polskim eksporcie spadł do 2,5 proc., co oznacza, że Rosja była w tym zakresie dopiero 11 partnerem Polski. Problemy gospodarczo-finansowe w Rosji wywarły i negatywny wpływ na polski eksport do FR. Największa skala spadku dotyczyła wielu ważnych i potrzebnych towarów konsumpcyjnych, m.in. z branży spożywczej, farmaceutycznej i innych. Było to wynikiem znacznego spadku popytu wewnętrznego w Rosji wywołanego skalą dewaluacji rubla drastycznie ograniczającego siłę nabywczą ludności.

Głębokie załamanie i utrzymywanie się polskiego eksportu do Rosji na niskim poziomie przy praktycznie “normalnym” poziomie importu /niewielki okresowy spadek jego dynamiki związany był ze spadkiem cen ropy naftowej/ skutkował bardzo szybkim narastaniem deficytu w obrotach polsko-rosyjskich. Po 8 miesiącach 1999 roku wyniósł on 1071 mln. USD, podczas gdy w analogicznym okresie ub. roku wynosił 230 mln USD. Spośród czołowych partnerów gospodarczych Polski, Rosja jest jedynym krajem, z którym nastąpił wzrost deficytu i to w skali od razu tak znaczącej (841 mln USD). Po 8 miesiącach 99r. Rosja była na trzecim miejscu /po Włoszech i Francji/ pod względem wysokości deficytu.

W ostatnich latach XX wieku handel polsko-rosyjski charakteryzował się znacznym i rosnącym eksportem polskich artykułów rolno-spożywczych na rynek rosyjski oraz niewielkim importem tych artykułów do Polski.

W połsko-rosyjskiej wymianie artykułami rołno-spożywczymi występowały inne tendencje niż w całym polskim handlu tymi towarami. Dynamicznie zwiększał się – z 227,0 min USD w 1993 r. do 19,2 min USD w 1997 r. – polski eksport towarów rolno-spożywczych na rynek rosyjski, przy czym najwyższe tempo wzrostu odnotowano w 1993 r. (w porównaniu z 1992 r.), kiedy wyniosło ono 86,8%, w latach następnych wynosiło ono: 22,6% w 1994 r., 31,1% w 1995 r. i 34,8% w 1997 r.⁷⁵

W rezultacie tego dynamicznego wzrostu artykuły rolno-spożywcze stały się najważniejszą grupą towarową w polskim eksporcie do Rosji. Przypadało na nie w 1997 r. aż 42,7% całego naszego eksportu na rynek rosyjski.

Dynamika importu artykułów rolno-spożywczych z Rosji do Polski była bardzo zróżnicowana w poszczególnych latach, od wzrostu na poziomie 114,4% w 1994 r. 44% w 1996 r. – do spadku w 1997 r. na poziomie 18,1%. Relatywnie niewielka wartość tego importu sprawia, że zawarcie kilku nowych transakcji w danym roku wpływa na jego znaczny wzrost, a brak ich wpływa na jego spadek. W roku 1997 udział artykułów rolno-spożywczych w całym polskim imporcie z Rosji wyniósł 1,7 proc.

Cechą wyróżniającą polsko-rosyjskie obroty artykułami rolno-spożywczymi było rosnące dodatnie saldo tych obrotów, które zwiększyło się z 205,79 min USD w 1993 r. do 872,58 min USD w 1997 roku.

Od roku 1993 następował stały wzrost całego polskiego eksportu przetworzonych artykułów spożywczych, przy czym szczególnie dynamicznie rósł ten eksport na rynek rosyjski. W rezultacie udział przetworzonych artykułów spożywczych w całym naszym eksporcie rolno-spożywczym do Rosji w 1997 r. wyniósł 67,8%. Polska sprzedawała do Rosji czekolady i wyroby czekoladowe (116 min USD), wyroby cukiernicze (67 min USD) przetwory warzywne (83 min USD), koncentraty spożywcze (31 min USD).

Tabela 9 Obroty handlowe Polski i Rosji artykułami (w mln USD)⁷⁶

Wyszczególnienie	1993	1994	1995	1996	1997	1998
Obroty	248,33	449,56	574,58	738,88	965,82	713,10
Eksport RP	227,06	424,14	520,08	682,00	919,20	638,40
Import RP	21,27	25,42	54,50	56,88	46,62	74,70
Saldo	205,79	398,72	465,58	625,12	872,58	563,70

Obliczono na podstawie danych BRH Ambasady RP w Moskwie.

Znaczny był również udział zwierząt i produktów zwierzęcych, który stanowił ponad 18,0% całego eksportu rolno-spożywczego do Rosji. W latach 1995-1997 eksport mięsa we wszystkich postaciach (żywe zwierzęta, mięso łącznie z drobiowym, przetwory mięsne, konserwy, podroby) zwiększył się z 240 tyś. ton do prawie 390 tyś. ton, przy czym polski eksport do krajów Unii Europejskiej, który obejmował przede wszystkim gęsi, kaczki, żywe bydło rzeźne i konie rzeźne, od wielu lat utrzymuje się na nie zmienionym poziomie. Wzrost wynika zatem z eksportu do krajów WNP, w tym przede wszystkim do Rosji. Szczególnie zwiększył się eksport wędlin z 18 tyś. ton w 1994 r. do prawie 160 tyś. ton w 1997 r. Pod względem asortymentowym na rynku rosyjskim istniał popyt na najtańsze polskie wędliny i konserwy produkowane z tańszych surowców. Eksport artykułów mięsnych załamał się dopiero w 1998 r.⁷⁷

W ostatnich latach zwiększył się również nasz eksport produktów roślinnych na rynek rosyjski. Rósł eksport cukru, który w 1997 r. osiągnął wartość 33 min USD. W grupie tej ważną rolę odgrywały owoce i warzywa, w tym: owoce i warzywa świeże, owoce i warzywa mrożone oraz różne przetwory owocowe, warzywne i grzybowe, w tym: dżemy, kompoty, konserwy, warzywa kwaszone. Rosja była poważnym odbiorcą polskich jabłek deserowych, warzyw mrożonych i konserw warzywnych. Z warzyw świeżych tradycyjnie już znaczny był eksport cebuli. Zwiększała się również sprzedaż tłuszczu i oleju na rynku rosyjskim, w tym margaryny. Ważną grupę eksportowanych towarów rolno-spożywczych stanowiły artykuły mleczarskie (mleko w proszku, kazeina, sery, masło, lody).

Należy zauważyć, iż wymiana handlowa z Rosją toczy się również na poziomie poszczególnych regionów. I tak, dla przykładu, współpraca pomiędzy przedstawicielami obwodu woroneskiego (Rosja) a przedstawicielami województwa włocławskiego została nawiązana 12.07.1995r. podpisaniem porozumienia. “O przyjacielskich stosunkach i współpracy”. Współpracą objęto następujące dziedziny życia: handel, rolnictwo, przemysł, naukę i oświatę, kulturę, medycynę, sport i turystykę. Opracowano plan realizacji przedsięwzięć promocyjnych i reklamowych podmiotów gospodarczych, towarów i usług proponowanych przez obie strony. Realizacja zaplanowanych przedsięwzięć ograniczyła się tylko do podpisania porozumienia i opracowania planu działań promocyjnych. Współpracę gospodarczą województwa włocławskiego z Rosją ilustrują dane zawarte poniżej:⁷⁸

Tabela 10 Obroty w handlu zagranicznym województwa włocławskiego z Rosją w latach 1995 – 1997.⁷⁹

Eksport:	w tys. PLN	w tys. USD
1995	10669,40	4423,00
1996	23712,40	8710,00
1997	23447,10	7605,00
Import:
1995	1955,90	812,00
1996	9919,40	3625,00
1997	8842,00	2847,00

Wymiana handlowa województwa z Rosją w latach 1995 – 1997:⁸⁰

Wykaz towarów EKSPORTOWYCH

1. Wyroby walcowane na gorąco gotowe
2. Wyroby metalowe przemysłowe
3. Wyroby przemysłu metali nieżelaznych
4. Maszyny i urządzenia energetyczne
5. Maszyny i urządzenia dla przemysłu spożywczego
6. Wyroby przemysłu elektronicznego
7. Produkty organiczne
8. Włókna chemiczne
9. Produkty nieorganiczne
10. Aparaty pomiarowe, urządzenia laboratoryjne
11. Tworzywa sztuczne i kauczuki
12. Farby i lakiery
13. Wyroby z tworzyw sztucznych
14. Wyroby porcelanowe i porcelitowe
15. Wyroby poligraficzne
16. Meble i wyroby stolarskie
17. Przetwory papiernicze
18. Wyroby przemysłu jedwabnego
19. Wyroby dziewiarskie i pończosznicze
20. Odzież i bielizna osobista z tkaniny
21. Produkty przemysłu mięsnego
22. Produkty mleczarskie
23. Produkty przemysłu cukrowniczego
24. Przetwory ziemniaczane i skrobiowe
25. Produkty przemysłu olejarskiego
26. Przetwory owocowe, warzywne i grzybowe
27. Wyroby cukiernicze trwałe
28. Wyroby koncentratów spożywczych
29. Zboża i rośliny strączkowe
30. Warzywa, grzyby uprawiane
31. Owoce

Wykaz towarów IMPORTOWYCH

1. Łożyska
2. Obrabiarki do metali
3. Wyroby metalowe przemysłowe
4. Maszyny i urządzenia dla przemysłu lekkiego
5. Wyroby przemysłu bawełnianego
6. Produkty przemysłu mięsnego
7. Tarcica i półfabrykaty tartaczne
8. Produkty pochodzenia zwierzęcego
9. Produkty przemysłu drobiarskiego

Mimo ogromnego rynku zbytu, jaki znajduje się za naszą wschodnią

granicą, jeszcze w 1999 roku nasz eksport łączny do wszystkich krajów byłego ZSRR nie przekraczał 10 proc.⁸¹

Część autorów jest zdania, iż przyczyn takiego stanu rzeczy doszukiwać się należy w błędnym stosunku do Rosji, jako partnera handlowego, traktując ją jedynie jako rynek zbytu. Należy wziąć pod uwagę, iż globalny eksport rosyjski rośnie szybciej niż import (w 94 r eksport wzrósł o 15 proc., a import o 6 proc., w 95 – 25 proc. I 18 proc. – odpowiednio)⁸².

 

BIBLIOGRAFIA

opracowania

Euzebiusz Basiński, „Polska ZSRR kronika faktów i wydarzeń 1944 –1971, Warszawa 1973, ss. 482

Andrzej Garlicki, „Historia 1939 – 1997/98 Polska i Świat”, Warszawa 1998, ss. 492

Robert Łoś, „Polska ZSRR 1956”, Łódź 1999, ss. 173

Zbigniew Matusewicz, „Sierpień 80’ w Szczecinie”, Szczecin 1994, ss. 101

Jan Ptaszek, „Polska ZSRR gospodarka współpraca”, Warszawa 1972, ss. 307

Wojciech Roszkowski, „Historia Polski 1914 – 1991”, Warszawa 1992, ss. 442

Andrzej Skrzypek, „Stosunki polsko – radzieckie w latach 1956 – 1957”, „Kwartalnik Historyczny”, 1986, nr 4, s. 1035 – 1062

źródła

1. Władysław Gomułka, „Przemówienie wygłoszone na VIII Plenum KC PZPR”, Warszawa 1956, ss. 47